Flaga / Digurholt

Á litlum hól rétt vestan við Brunnhólsá stóð Einholtshjáleigan Flaga. Heimatúnið var lítið, lágt og raklent. Upphaf búsetu í hjáleigunni er ekki kunn en búið var þar árið 1703 og fram eftir 18. öldinni.^[5][6] Ábúendur í aldarbyrjun voru Markús Jónsson og Helga Jónsdóttir. Í jarðaskrá Ísleifs Einarssonar 1708-1709 segir: „Flaga. Hjáleiga í Einholts heimalandi. Landsk. xl. áln. kúg. ½.“^[3]

Í Sýslu- og sóknarlýsingum frá 1839 segir: „Fyrir 21 ári uppbyggð á ný, þá hún hafði í 65 ár verið í eyði.“^[2] Um það leyti tók Hólmsá að leita í Brunnhólsá svo flæddi yfir bakka, tún, engi og bæjarhólinn við Flögu. Fór svo að flytja varð bæinn að Digurholti, í víðáttumikið klapparholt norðar í Einholtslandi.

Í Digurholti var lítið tún en grasgefið og engjalönd hin sömu og í Flögu. Bærinn stóð vestan í holtinu og dró nafn sitt af því.^[4] Ábúðartími Digurholts varði í um 120 ár en síðustu ábúendur voru bræðurnir Geir og Sigurður Filippussynir. Sigurður lærði vélsmíði og var verklaginn á tré og járn og hjálparhella sveitarbúa, hvar sem lagfæringar var þörf.^[4] Digurholt fór í eyði 1965 og enn standa stæðilegir tóftarveggir bæjarhúsanna suðvestan í holtinu, einnig kálgarðar og trjáreitir sem bera vitni um mannvist liðins tíma.

Norðan við Digurholt er hóll sem heitir Fénaðarhóll, þar voru beitarhús frá Digurholti.^[8] Milli Fénaðarhóls og Digurholtskletta er stíflugarður sem myndaði lítið uppistöðulón, þar eru leifar af rafstöð frá fyrri hluta 20. aldar, svokallaðri undirfallsvirkjun.^[7]

Það mun hafa verið Steinn Bjarnason, síðasti bóndi í Flögu, sem flutti bæinn í Digurholtið 1845.^[4] Sagan segir hann hafa verið orðlagður fyrir hrekkvísi. Frá gömlum tættum í Flögulandi þóttist sjást til manns á skjóttum hesti ríðandi upp á götuna norðan við Flögutúnið og hverfa þegar hann kom vestur á móts við Lambleiksstaði. Menn vissu engin deili á honum en nefndu hann Flögukallinn, hann villti um fyrir sumum sem voru á ferð þar um slóðir.^[9]

Þeir voru fleiri „Flögukallarnir“ sem sögur fóru af. Árið 1711 gerðist ábúandinn þar „landhlaupari“, þ.e. hljóp burt úr sýslunni frá konu, barni og búi.^[1] Fyrir giftingu hafði hann fallið í tvö frillulífsbrot í Hornafirði og hlotið dóm fyrir. Á hlaupum sínum um landið barnaði hann konur, sumar hverjar náskyldar sér. Hann var eftirlýstur á Alþingi í tvígang, 1712 og 1716 vegna framferðis síns en þá „þó talinn af landinu með framandi þjóð burtsigldur.“^[1] Til hans sást ekki meir.

Velta má fyrir sér til gamans hvort orðið flagari með skilgreininguna kvennabósi eða hrappur í kvennamálum, sé komið til vegna hegðunar bóndans í Flögu.